Afê Ana (1923-1966) (Elif Kamalak) Afşin/Maraş

Alevi yolu, kadın erkek elele yürütülen bir yoldur. Cinsiyet farkının bir ayrıcalık olmadığını aksine tamamlayıcı olduğu, bir bütün elmanın iki yarısı gibi düşünüldüğü bir bütünsellikten yanadır. Kadın olmadan yol olmaz, Alevi yolunun temel yapısı kadın erdemi ve fazileti üzerine kurulan bir eşitlik ve sevgi yoludur. Cemlerde, toplantılarda, cenaze törenlerinde kadın erkek hepsi can olur, cinsiyeti ortadan kalkar. Cemdeki postun birisi kadına diğeri erkeklerindir. Mümkünse Dede ve Ana beraber cem yürütür ve birbirlerini tamamlarlar. Alevilerin kadınları ve kızları toplumsal yapı içerisinde eşit olduğu gibi sanat, edebiyat, meslek tercihi ve kültürel etkinlikleri seçmekten özgürdürler. Afe Ana’da Alevi toplum içerisinde yetişmiş, Cem cemaat görmüş, şiirsel yeteneğiyle Alevi yoluna katkı sunmuş bir büyüğümüzdür.

Geleneksel yürütülen Alevi yoluna itiraz eden bazı topluluklar vardır. Bunlardan bir tanesi de İç Toroslar Binboğalar bölgesinde Hakikatçı inancı özümseyen değerlerle vücut bulan; muhabbetli, görgülü, bilgili, gönül gözü açık, aydın ve her türlü dinsel gericiliğe karşı şiirleriyle tavır belirliyen, Hakikatçı Alevilerdir. Erkekler ağırlıklı da olsa sohbet odalarında bazı kadınlarda katıldığı söylenmektedir. Bunlardan birisi de Afe Ana’dır. Kayseri Sarız’a bağlı Çağşak köyünden, Şirin Bektaş (Bektaş-î Şirinê) olarak bilinen dedenin torunu ve Yaşar Kemal’in romanlarına konu olan Binboğaların erdemli eşkiyası Reşko’nun (Süleyman) kızıdır. 1923 doğumlu Afê Ana’nın asıl adı Elif’tir. Afşin’in Kamalak köyünden (aslen Kırkısrak köyünden ayrılma) Firkati mahlasıyla bilinen, Hakikatçı öğretinin düşün insanlarından Mehmet Kamalak (Memîk-i Qubûçuğan) ile evlenir. Bu evlilikten 5 erkek, 2 kız toplam yedi çocuk dünyaya gelir. önceden herhangi bir okul eğitimi alamayan Afê Ana, içinde bulunduğu Hakikatçılar meclisinden (dost meclisi) aldığı kültürle eğitimini tamamlar. Evlendikten sonra şiire yönelen Afê Ana; ozanların, şairlerin, Hakikatçı düşüncenin bilge insanlarının uğrak yeri, dostane ve barışçıl bir yaşamın egemen olduğu Kamalak köyünde yaşamını sürdürür.

İç Toroslar-Binboğalarda yaşayan Kızılbaş toplumu ozanlık temelinde incelenip araştırıldığında, bölgenin ilk Kızılbaş Kürt ozanının (âşık) Afê Ana olduğu görülür. İlk şiirini (ağıt) 1942 babası adına, köylülerinden Sünni inançlı Tümüklü ailesinin jandarmaya ihbarı ve Hulusi Altun’un Reşko’yu kendi köyleri Çağşak’ta pusuya düşürüp, kaçarken arkadan vurması üzerine söylediği ağıtsı şiirdir. Reşko için yakılan ağıtların, iki kız kardeş tarafından söylendiği, ancak şiirin Afê Ana tarafından yazıldığı bilinmektedir. (Ali Haydar Ülger, “Ağıtlar ve Mezar Taşı Yazıları s. 96-97-98-99-10).

Afê Ana’nın eşkiya babası Reşko’dan bahsederken; onun için erdemli, yiğit eşkıya kavramlarını kullanmam, kimilerince “erdem” ile “eşkıya” kavramlarını yan yana getirmemi yadırgayabilirler. Kısaca Reşko’nun eşkıyalık süreci; kardeşi Mehmet, Maraş’a bağlı Göksun ilçesi Büyük Kızılcık Köyü Kavşut Mezrası’nda Sürü otlarken, otlar yüzünden çıkan bir anlaşmazlıktan dolayı, her gün bir parmağı, bir organı kesilerek 18 gün boyunca işkence yapılarak öldürülür. Bunun üzerine Reşko Kavşutlulara; kardeşimi siz getirmişsiniz, onu ortaya çıkarın, yoksa kardeşimin her parmağı için sizden birilerini öldürürüm” der. Uzun süre araştırmasına rağmen bir türlü kardeşinin ölüsünü bulamaz. Aynı mezradan yaşlı bir kadının duyduğu vicdan azabıyla, Reşko’ya çeşitli şifrelerle Mehmet’in öldürüldüğü ahırı işaret eder. Belli aralıklarla aynı mezradan 17 kişiyi öldüren Reşko, öldüreceği 18’inci kişiyi yakaladığında, adam; “beni öldürme, kardeşini daha önce öldürdüğün kişiler işkence ederek öldürdüler.” der. Yaşananları ayrıntılarıyla öğrenen Reşko, kardeşinin intikamını aldığını düşünerek adam öldürmeye son vererek Binboğa Dağlarına sığınır. Artık yaşamını dağlarda sürdüren Reşko’nun diğer adı “Eşkıya Reşko” olur. Ancak erdemli oluşunun tek nedeni, bu olayların dışında asla bir haksızlığa bulaşmaması, yoksul ve kimsesizlerden yana tavır koymasıyla tanınmış olmasıdır. Afê Ana’nın babası için söylediği/yaktığı ağıt.

Seni Vuran Dağlı Mıydı?

Seni vuran dağlı mıydı

Kurşunları yağlı mıydı

Eloğlu seni vururken

Senin kolun bağlı mıydı

Tüm Binboğa hanesiydi

Öfkesi barhanesiydi

Reşko teslim mi olurdu

Kalleşçe vurulmasaydı

Lena lena siwaro lena

Lêhespêki qîri çêne

Siwarîme le siwar bûyîye

Mın dest helgirtê dizgine

(Bin süvarim bin süvarim

İyi, kır bir ata bindin

Süvarim ata binerken

El attım atın dizginine)

Hava ile hava ile

Kötü Tümüklü sebebiyle

Hulusi de babamı vurdu

Beş jandarma marifetiyle

İleride kendi bölgesinde, yurtta ve Avrupa genelinde adı duyulacak olan Âşık Mahzuni Şerif ile Maksudi (Osman Dağlı), dönemin iki genç ozanı sık sık Kamalak köyüne giderek Afê Ana’nın muhabbetlerine katılır, onun inanç dünyası ve düşüncelerinden etkilenerek, feyz aldıkları bu bilinci şiir ve deyişlerine aktaran, bu iki ünlü ozan üzerinde Afê Ana’nın gerçekten büyük emekleri olur. Afşin’in Hunu (Arıtaş) Kasabası’ndan Maksudi (Osman Dağlı) mahlası ile şiirler yazan ozan, Afê Ana ile tanışıp muhabbet ve sohbetlerine katıldıktan sonra, özellikle Hakikatçı Aleviliği içselleştirerek sahip olduğu Sünni inançtan ayrılarak Alevilik öğretisini benimsemeye başlar. Anılarında Afê Ana’yı hep ikinci anası olarak gören Osman Dağlı, bir şiirinde duygularını şöyle ifade eder:

“İki defa geldim ben bu âleme